Τρόπος ζωής: Υγεία ή Ασθένεια;

Ο ισορροπημένος τρόπος ζωής ορίζεται ως «ένα σταθερό μοτίβο ενασχολήσεων που οδηγεί σε μείωση του στρες και βελτίωση της υγείας και της ευεξίας». Η ιδέα ότι ο ισορροπημένος τρόπος ζωής οδηγεί στην υγεία και την ευεξία έχει επικρατήσει για αιώνες. Ο Αριστοτέλης περιέγραψε την άνθηση του ανθρώπου μέσα σε ένα πλαίσιο δραστηριοτήτων της ζωής που ήταν ενάρετες και ισορροπημένες με τα ενδιαφέροντα, τους στόχους, τις αξίες και ικανότητες του ατόμου. Ο Ιπποκράτης, και αργότερα ο Γαληνός, κάθε υποστήριξαν ότι τα συναισθήματα επηρεάζουν τη σωματική υγεία. Αυτές οι ιδέες συνεχίστηκαν μέχρι και το Μεσαίωνα. Διδασκαλίες από τα συστήματα πεποιθήσεων που αναφέρονται στην κινεζική ιατρική αλλά και τους ιθαγενείς της Αμερικής, υποστηρίζουν ότι η διατήρηση της υγείας απαιτεί μια ισορροπία μεταξύ των σκέψεων, των συναισθημάτων και των δράσεων, καθώς και ότι το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον στα οποία ζουν οι άνθρωποι, παρέχουν τόσο ευκαιρίες όσο και προκλήσεις για την ικανοποίηση των αναγκών και διατήρηση της ευεξίας. Στις σύγχρονες δυτικές κουλτούρες, τα καθημερινά πρότυπα ζωής συνδέονται με μοντέρνες μορφές αμειβόμενης εργασίας και έμφαση στην αναψυχή, με αποτέλεσμα την εμφάνιση προβλημάτων υγείας σχετιζόμενα με την καθιστική ζωή. Σε όλες όμως τις περιόδους, η ευημερία και η ευτυχία μπορούν να προωθηθούν με πρότυπα ενασχόλησης που αντανακλούν μια ικανοποιητική σχέση μεταξύ του εαυτού, των άλλων και του περιβάλλοντος.

Καταστάσεις ανισορροπίας του τρόπου ζωής

Στο γενικό πληθυσμό, η ανισορροπία στον τρόπο ζωής συχνά βιώνεται ως δυσκολία στην κάλυψη των απαιτήσεων, λόγω των αντιλαμβανόμενων ή πραγματικών χρονικών περιορισμών. Αυτοί οι περιορισμοί καθορίζουν την ικανότητα των ανθρώπων να καλύψουν σημαντικές προσωπικές ή κοινωνικές ανάγκες σε ικανοποιητικό βαθμό και οδηγούν τα άτομα σε προσαρμοστικές συμπεριφορές και στρες. Παραδείγματα των προσαρμοστικών αντιδράσεων στην πίεση του χρόνου περιλαμβάνουν διακοπές από την εργασία, σύγχρονες στρατηγικές για ταυτόχρονη ολοκλήρωση πολλών υποχρεώσεων και σεμινάρια για τη διαχείριση του χρόνου. Στις στρατηγικές για τη διαχείριση του χρόνου περιλαμβάνεται και η χρήση σύγχρονων εφευρέσεων όπως οι φορητοί υπολογιστές, τα κινητά τηλέφωνα και διάφοροι άλλοι προσωπικοί ψηφιακοί βοηθοί.

Η ανισορροπία του τρόπου ζωής μπορεί να βιώνεται ως άγχος, κούραση ή υπνηλία που προκύπτουν από ανεπαρκή ύπνο, ή ως αντίληψη ότι κάποιος έχει πολύ λίγη ξεκούραση ή ελεύθερο χρόνο, ή ανεπαρκή χρόνο για ουσιαστική κοινωνικοποίηση με την οικογένεια και τους φίλους. Η τελευταία αυτή προϋπόθεση έχει δώσει αφορμή για την δυτική έκφραση του “ποιοτικού χρόνου”, που προκύπτει από τη χρήση του χρόνου σε μια ικανοποιητική, ουσιαστική εμπειρία ή ανώτερης ποιότητας της ζωής. Έτσι, ένας τρόπος ζωής με ανισορροπία μπορεί να περιγραφεί ως ένα όλο όπου οι σημαντικές ανάγκες δεν ικανοποιούνται, υπάρχουν είτε πάρα πολλές ή πολύ λίγες απαιτήσεις ρόλων, όπου ο χρόνος χρησιμοποιείται ανεπαρκώς για την ικανοποίηση των απαιτήσεων των καθημερινών ενασχολήσεων και οι καθημερινές ασχολίες δεν είναι ουσιαστικές, παραγωγικές, ευχάριστες ή δεν ικανοποιούν ανάγκες αποκατάστασης.

Μια ακραία μορφή ανισορροπίας μπορεί να επιβληθεί από το περιβάλλον ή άλλες εξωτερικές δυνάμεις. Ο όρος «στέρηση ενασχόλησης» χρησιμοποιείται για να περιγράψει την ανισορροπία που προκύπτει όταν οι άνθρωποι δεν είναι σε θέση να συμμετάσχουν σε ουσιαστικές ενασχολήσεις για παρατεταμένες χρονικές περιόδους, λόγω παραγόντων πέραν του έλεγχου τους. Η στέρηση ενασχόλησης μπορεί να προκύψει από κοινωνική και γεωγραφική απομόνωση, οικονομικούς περιορισμούς, πολιτιστικές διαφορές, και κοινωνικοπολιτικές συνθήκες που προκύπτουν από καταστολή ή σύγκρουση. Η ανεργία, η συνταξιοδότηση, η φυλάκιση, η αναπηρία, η αναγκαστική μετατόπιση (συμπεριλαμβανομένων των αστέγων και των προσφύγων) και η ζωή σε απομακρυσμένες περιοχές όπως είναι η Ανταρκτική, είναι παραδείγματα συνθηκών στέρησης που θέτουν το άτομο σε υψηλό ρίσκο για ένα τρόπο ζωής με ανισορροπία.

Επιπλέον, υπάρχουν ορισμένες προσωπικές συνθήκες που αντανακλούν άτυπα πρότυπα ενασχολήσεων και θα πρέπει να θεωρούνται de facto δείκτες της ανισορροπίας στον τρόπο ζωής. Αυτά περιλαμβάνουν την εργασιομανία, την επαγγελματική εξουθένωση, την παρουσία στην εργασία υπό συνθήκες ασθένειας, την αϋπνία και τις διαταραχές του ύπνου, την παχυσαρκία και τον αποσυντονισμό του κιρκάδιου ρυθμού ή το σύνδρομο jet lag. Η βιβλιογραφία σχετικά με κάθε μια από αυτές τις συνθήκες είναι εκτεταμένη και μελέτες έχουν δείξει ότι συνδέονται με το στρες και με αρνητικές συνέπειες για την υγεία.

Σύγχρονος τρόπος ζωής και ασθένεια

Η μελέτη για το Συνολικό Φορτίο των Ασθενειών 1990-2020 (Global Burden of Disease Study, 1990-2020) προβλέπει ότι η πλειοψηφία των ασθενειών σε όλο τον κόσμο κατά το έτος 2020, μπορεί να σχετίζεται άμεσα ή έμμεσα με τον τρόπο ζωής. Ορισμένες από αυτές τις ασθένειες, όπως η καρδιαγγειακή νόσος, η χρόνια αποφρακτική πνευμονοπάθεια και τα τροχαία ατυχήματα, σχετίζονται άμεσα με ανθυγιεινές ή επικίνδυνες συνήθειες του τρόπου ζωής, όπως το κάπνισμα, η κακή διατροφή, η κατάχρηση αλκοόλ, το χρόνιο στρες, η απουσία φυσικής δραστηριότητας κα. Άλλες συνθήκες, όπως η μείζων κατάθλιψη, η κατάχρηση ουσιών και ο αυτοτραυματισμός (ή και η αυτοκτονία) μπορεί να αποδοθεί σε συνθήκες ζωής που δεν γίνονται αντιληπτές ως ευχάριστες, με νόημα, ή άξιες για εμπλοκή-δέσμευση. Αυτά τα νοσήματα έχουν εύστοχα ονομαστεί «ασθένειες του νοήματος».

Μελέτη για το Συνολικό Φορτίο των ασθενειών 1990-2020

Η σημασία της φυσικής δραστηριότητας

Επιδημιολογικές μελέτες έχουν δείξει ότι η καθημερινή σωματική δραστηριότητα, η τακτική άσκηση και το επαρκές επίπεδο φυσικής κατάστασης ωφελούν την υγεία και την προστασία από μία ποικιλία φυσικών και ψυχολογικών καταστάσεων. Ορισμένοι ερευνητές υποθέτουν ότι ο πιθανός ρόλος της άσκησης ως ένας πόρος για την υγεία, οφείλεται τουλάχιστον εν μέρει, από το γεγονός ότι η άσκηση δρα ρυθμιστικά κατά τις βλαβερές επιδράσεις του στρες στην υγεία.

Η άσκηση μπορεί να επηρεάσει τη διαδικασία του στρες με βραχυπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα αποτελέσματα καθώς και να μετριάσει τις διεργασίες που διαμεσολαβούνε. Το παρακάτω σχήμα απεικονίζει τα πιο σημαντικά μονοπάτια μέσα από τα οποία η άσκηση μπορεί να επηρεάσει την αλληλεπίδραση μεταξύ των πόρων, του στρες και της υγείας. Η άμεση σχέση μεταξύ της άσκησης και της υγείας είναι καλά εδραιωμένη για ασθένειες όπως η στεφανιαία καρδιακή νόσος, ο σακχαρώδης διαβήτης, η οστική πυκνότητα, ο καρκίνος του παχέος εντέρου και η κατάθλιψη (διαδρομή 1). Αυτά τα αποτελέσματα, ωστόσο, εμφανίζονται ανεξάρτητα από την ένταση του στρες που πιθανώς να αντιλαμβάνεται το άτομο.

Προληπτική δράση (διαδρομή 2) υπάρχει όταν η άσκηση συμβάλλει στην αντίληψη του μειωμένου στρες, για παράδειγμα, λόγω του μειωμένου συναισθήματος μοναξιάς ή λόγω της μειωμένης ευαισθησίας όταν τα άτομα έρχονται αντιμέτωπα με εξωτερικές απαιτήσεις (υψηλότερη ανοχή στο στρες). Τα αποτελέσματα που προκύπτουν από εμπειρικές μελέτες δείχνουν ότι η άσκηση γενικά σχετίζεται με χαμηλότερα ποσοστά στρες.

Εκτός από την προληπτική δράση, η άσκηση μπορεί να ενισχύσει άλλους προσωπικούς (π.χ. αυτοεκτίμηση) και κοινωνικούς πόρους (π.χ. κοινωνική υποστήριξη), οι οποίοι με τη σειρά τους έχουν τη δυνατότητα να επηρεάσουν τη σχέση στρες-υγείας (διαδρομή 3). Ως παράδειγμα, η υιοθέτηση ενός δραστήριου τρόπου ζωής ή η εμπειρία της κινητικής ικανότητας μπορεί να οδηγήσουν σε αισθήματα όπως η εμπιστοσύνη στην αντιμετώπιση των καθημερινών προβλημάτων.

Επιπλέον, η άσκηση μπορεί να προστατεύσει από το στρες που προκαλείται από τις απώλειες των προσωπικών και κοινωνικών πόρων (διαδρομή 4). Ωστόσο, τα εμπειρικά στοιχεία για τον τελευταίο μηχανισμό δεν επαρκούν. Η προστατευτική επίδραση ότι η άσκηση μπορεί να βοηθά σε περιόδους αυξημένου στρες αναφέρεται ως αποτέλεσμα «stressbuffering» ή ρυθμιστικής επίδρασης στο στρες (διαδρομή 5).

Αρκετοί μηχανισμοί μπορούν να εξηγήσουν πώς η άσκηση ανακουφίζει από τις παθολογικές επιδράσεις του στρες. Πρώτον, μπορεί να υποτεθεί ότι η άσκηση βελτιώνει τη διάθεση που οφείλεται στη γνωστική απόσπαση της προσοχής ή σε βιοχημικές μεταβολές ή ευνοεί περισσότερες θετικές συμπεριφορές υγείας κατά τη διάρκεια των περιόδων υψηλού στρες (όπως μείωση του καπνίσματος και υγιεινές διατροφικές συνήθειες). Δεύτερον, η άσκηση μπορεί να επιφέρει καλύτερα επίπεδα της φυσικής κατάστασης και ως έμμεση συνέπεια, πιο αποτελεσματική ρύθμιση της φυσιολογίας του στρες (π.χ. μειωμένη έκκριση των ορμονών, μείωση της πίεσης του αίματος) ή βελτιωμένες διαδικασίες ανάκαμψης.